Aktywność fizyczna od zawsze wiąże się z wieloma korzyściami – poprawą zdrowia, kondycji, zwiększoną odpornością psychiczną i podniesieniem pewności siebie. Niestety, intensywne uprawianie sportu, szczególnie w dyscyplinach, gdzie wygląd, waga czy figura ciała odgrywają kluczową rolę, może prowadzić do poważnych problemów z odżywianiem. Zaburzenia odżywiania dotykają wielu sportowców, niosąc ze sobą ryzyko dla zdrowia fizycznego i psychicznego, a w wielu przypadkach doprowadzając do zakończenia kariery.
Specyfika diety sportowców
Dieta sportowców znacznie różni się od diety przeciętnego człowieka. Wymaga ona szczególnego planowania, z uwzględnieniem wysokiego zapotrzebowania kalorycznego, odpowiednich proporcji białek, tłuszczów i węglowodanów oraz dobrze zbilansowanych mikroelementów. Przykładowo, intensywnie trenujący zawodnik może potrzebować nawet 4-5 tysięcy kilokalorii dziennie, podczas gdy średnie zapotrzebowanie energetyczne dorosłej osoby wynosi 2000-2500 kcal.
Presja na wygląd a ryzyko zaburzeń odżywiania
Jednym z głównych czynników ryzyka rozwoju zaburzeń odżywiania u sportowców jest presja na uzyskanie i utrzymanie „optymalnej” sylwetki. W wielu dyscyplinach, jak gimnastyka, balet, biegi długodystansowe czy sporty kategorii wagowej, istnieje silne przekonanie, że szczupła, nisko tłuszczowa sylwetka przekłada się na lepsze wyniki. Zawodnicy i zawodniczki są więc często poddawani rygorystycznym kontrolom masy ciała, co prowadzi do nadmiernej koncentracji na liczbach i na wadze.
Przykładem może być gimnastyka, gdzie badania wskazują, że aż 41,5% sportowców zmaga się z zaburzeniami odżywiania (Sundgot-Borgen, 2004). W przypadku sportów wytrzymałościowych, takich jak biegi długodystansowe, dodatkowe kilogramy mogą negatywnie wpływać na wyniki, co powoduje, że wielu zawodników próbuje nadmiernie ograniczać kalorie.
Triada atletyczna
U kobiet intensywnie uprawiających sport szczególnie często występuje tzw. triada atletyczna (ang. Female Athlete Triad), na którą składają się trzy wzajemnie powiązane problemy:
1. Zaburzenia odżywiania,
2. Zaburzenia cyklu menstruacyjnego,
3. Utrata gęstości mineralnej kości, co może prowadzić do osteoporozy.
Triada atletyczna jest wynikiem nadmiernego ograniczenia kalorycznego, które zaburza funkcje organizmu. Zawodniczki dotknięte triadą atletyczną często zmagają się z osłabieniem, złamaniami zmęczeniowymi oraz innymi dolegliwościami związanymi z układem kostnym. Zbagatelizowanie problemu i brak odpowiedniego leczenia mogą prowadzić do trwałego uszczerbku na zdrowiu.
Najbardziej narażone grupy sportowców
Sportowcy wrażliwi na wagę to przede wszystkim ci uprawiający dyscypliny, gdzie chudość postrzegana jest jako atut. Do tych sportów należą:
• Gimnastyka, balet i łyżwiarstwo figurowe – ze względu na estetykę i konieczność utrzymania określonego wyglądu,
• Sporty wytrzymałościowe – np. biegi długodystansowe, gdzie niska masa ciała zmniejsza obciążenie stawów i ułatwia osiąganie lepszych wyników,
• Sporty kategorii wagowej – np. boks, zapasy, judo, gdzie zawodnicy muszą zmieścić się w określonej kategorii wagowej.
Ambicja sportowca a ryzyko zaburzeń odżywiania
Zawodnicy często cechują się perfekcjonizmem, ambicją, potrzebą rywalizacji i wewnętrzną motywacją. Taki zestaw cech zwiększa ich podatność na zaburzenia odżywiania, ponieważ dążenie do wyznaczonych celów i wysoka samodyscyplina mogą prowadzić do skrajnych zachowań związanych z jedzeniem.
Nadmierna aktywność fizyczna – jak rozpoznać problem?
Rozpoznanie nadmiernej aktywności fizycznej nie zawsze jest łatwe, zwłaszcza gdy motywy ćwiczącej osoby nie są jasne. Kluczowe sygnały ostrzegawcze to irytacja przy braku możliwości wykonania ćwiczeń, ćwiczenie pomimo choroby czy zaniedbywanie innych aspektów życia, takich jak nauka lub relacje z bliskimi. Nadmierne ćwiczenia, definiowane zazwyczaj jako ponad cztery godziny tygodniowo u amatorów, mogą przekształcić się w kompulsywne zachowania – na przykład przekonanie, że trzeba wykonać określoną liczbę powtórzeń, by uniknąć przyrostu masy ciała.
Objawy nadmiernej aktywności fizycznej
Aby pomóc rozpoznać, czy aktywność fizyczna nie wymknęła się spod kontroli, warto zastanowić się nad poniższymi kwestiami:
• Czy ćwiczysz więcej niż raz dziennie?
• Czy tracisz na wadze, mimo że nie stosujesz diety?
• Czy denerwujesz się, gdy ktoś sugeruje przerwę w treningach?
• Czy masz powtarzające się kontuzje z przeciążenia?
• Czy zaniedbujesz inne sfery życia na rzecz ćwiczeń?
Jeśli odpowiedzi na większość z tych pytań są twierdzące, może to wskazywać na niezdrową relację z ćwiczeniami.
Zapobieganie zaburzeniom odżywiania w sporcie wymaga współpracy trenerów, dietetyków, psychologów sportowych i samych sportowców. Kluczowe jest edukowanie o zdrowych nawykach żywieniowych oraz roli odżywiania w osiąganiu wyników sportowych. Warto również zwrócić uwagę na wsparcie psychologiczne, które pomaga zawodnikom radzić sobie z presją i uniknąć niezdrowych praktyk żywieniowych.
Bibliografia:
Sundgot-Borgen, J., & Torstveit, M. K. (2004). Prevalence of eating disorders in elite athletes is higher than in the general population. Clinical Journal of Sport Medicine, 14(1), 25-32.
Raczyńska, B. (2001). Zaburzenia żywieniowe u zawodniczek. Sport wyczynowy, 5, 41-48.
Nattiv, A., Loucks, A. B., Manore, M. M., Sanborn, C. F., Sundgot-Borgen, J., & Warren, M. P. (2007). American College of Sports Medicine position stand. The Female Athlete Triad. Medicine & Science in Sports & Exercise, 39(10), 1867-1882.
Joy, E., & Nattiv, A. (2016). Female Athlete Triad: A Comprehensive Approach to Risk Assessment and Management. Current Sports Medicine Reports, 15(4), 267-275.
Autor: mgr Katarzyna Gaber-Kasprzyk
Artykuł został napisany w ramach projektu „Udzielanie wsparcia psychologicznego oraz prowadzenie profilaktycznej działalności w zakresie zaburzeń odżywiania oraz problemów współwystępujących” dzięki dofinansowaniu z środków budżetu Miasta Rzeszowa.